ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ: ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΑΙ ΠΟΤΝΙΑ. Μυκηναϊκή επίκληση, 1453 π.Χ.

 

 

             
Αρχαιολογικά  ευρήματα  από  την  Παλαιστίνη  (Φιλισταία),  στην  πόλη  Ακκαρών  (Εκρών).  Οι  πρόγονοί  μας  στην  Παλαιστίνη  είχαν  σαν  Πολιούχο  Θεά  της  πόλεως  Ακκαρών  την  ΠΟΤΝΙΑ  ΔΕΣΠΟΙΝΑ  (ΑΡΤΕΜΙΣ Ή  ΑΘΗΝΑ)  και  έγραφαν  την  μητρική  τους  γλώσσα,  τα  Μυκηναϊκά  Ελληνικά,  με  μία  παραλλαγή  της  Γραμμικής  Γραφής  Β.



  
Αυτή είναι η επιγραφή που βρέθηκε στα Άγια των Αγίων του θρησκευτικού τμήματος του διοικητικού κέντρου της Ακκαρών.  ( S. Gitin, T. Dothan, and J. Naveh, "A Royal Dedicatory Inscription from Ekron," Israel Exploration Journal 47, 1997, σελίδες 9 -16 )
    

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ  ΤΗΣ  ΛΕΞΕΩΣ:  ΔΕΣΠΟΙΝΑ   

 

Η λέξη Δέσποινα,  «κυρία», προέρχεται από τη μυκηναϊκή ελληνική  des-Πότνια η οποία ερμηνεύεται ως «κυρία  του σπιτιού»,  στην  μυκηναϊκή  Γραμμική  Γραφή  Β  (από  Dem /  dom, δομ  = "Δόμος" = σπίτι",  και  potni,  πότνι = "κυρία"),    

Η αρσενική μορφή είναι Δεσπότης = "κύριος του σπιτιού".

 Σχετικές λέξεις είναι η μυκηναϊκή ελληνική Πότνια και Posedao (Ποσειδών), τα οποία  παραδόθηκαν  στην κλασική Ελλάδα με την ίδια σημασία.  Η  λέξη  Δήμητρα  ερμηνεύεται ως "Η μητέρα του σπιτιού".

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ  ΤΗΣ  ΛΕΞΕΩΣ:  ΠΟΤΝΙΑ

πότνια, θεωνύμιο

ἡ, τ. κλητ. και πότνα, Α

(ως τιμητική προσφώνηση θεάς ή εξέχουσας θνητής γυναίκας)

1. ως ουσ. βασίλισσα, δέσποινα, κυρία

2. ως επίθ. τιμημένη, σεβαστή, μεγαλοπρεπής

Το αρχαϊκού τύπου όνομα πότνια αποτελεί, κατά την πιθανότερη άποψη, θηλυκό  τής λέξεως πόσις,  (το πόσις στην κλασική εποχή δηλώνει τον νόμιμο σύζυγο, αλλά η αρχική του σημασία ήταν «κύριος, αφέντης»), παρά τις μορφολογικές και σημασιολογικές διαφορές, και αντιστοιχεί με τα: αρχαίο ινδικό patnī- «κυρία, θεά», στα  αβεστανικά paθnī «κυρία, οικοδέσποινα», καθώς και με συνθετικά όπως: αρχαία ινδικά vīra-patnī «σύζυγος τού ήρωα», λιθουανικά viešpatni «κυρία τού σπιτιού».

Κατά μία άποψη, οι τύποι πότνια, αρχαία  ινδικά patńī  προήλθαν από έναν Ινδοευρωπαϊκό τύπο  pot-inī, σχηματισμένο κατά τα θηλυκά τής Ινδοευρωπαϊκής σε -inī, με συγκοπή τού -ι-. 

 Αθάνα  Ποτνία  Δέσποινα

"Ένα από τα συχνότερα μυκηναϊκά θεωνύμια είναι το «Πότνια» που πιθανώς αντιπροσωπεύει περισσότερες από μια γυναικείες θεότητες, κληρονόμους της Μεγάλης Μητέρας. Έτσι έχουμε την Potnia daburinthoyo (κυρά του λαβυρίνθου), Potnia Aswija (κυρά της Ασίας), Sitopotnia (κυρά των σιτηρών, πβ. Σιτώ στην Σικελία κατά την κλασική εποχή), Potnia hikkweia (κυρά των ίππων). Η Kwerasia (Θηρασία) πρέπει να ισοδυναμεί με την Πότνια θηρών (κυρά των αγρίων ζώων), ενώ στην ίδια θρησκευτική σφαίρα πρέπει να ανήκει και η Thehia Mater (Θεία Μητέρα ή Μητέρα των θεών). Η Άρτεμις μαρτυρείται στη γενική Artemitos, η Αθηνά (ή ο πρόδρομός της) στην έκφραση Athanas potnia (κυρά της Αθήνας)".

[Κύρια Πηγή: J. L. Garcia-Ramon, “Mycenaean onomastics”, στο Y.Duhoux-A.M.Davies (eds.), A Companion to Linear B, vol. 2, Austin 2011, 213-252.]

 

Μυκηναϊκή  επίκληση,  1453  π.Χ. 

Η  λέξη πότνια απαντά συνήθως ως προσωνυμία θεοτήτων (πρβλ. και τη χρήση τής λέξεως στη Μυκηναϊκή ως επίθετο της Αθηνάς και άλλων θεοτήτων με τη μορφή potinija) και σπανιότερα με τη σημασία «κυρία του σπιτιού», για την οποία χρησιμοποιείται η λέξη δέσποινα. 



(Η  Πότνια  ήταν  η  Πολιούχος  θεά  στην  πόλη  Ακκαρών  -  Εκρών - της  Φιλισταιϊκής  πεντάπολης. Υπάρχει ένας βασιλιάς της Εκρών των Φιλισταίων κατά τον 7ο αιώνα με το όνομα Pade, πατέρας του Ikasu (= Αχαιός για πολλούς ερευνητές).

Ο  δισύλλαβος τύπος τής κλητικής πότνα οφείλεται σε μετρικούς λόγους και σχηματίστηκε με αποβολή τού συνιζανόμενου φωνήεντος -ι- λόγω τής ταχύτερης προφοράς της λέξεως.

Στην  Ελληνική  αρχαιότητα  Δέσποινα αποκαλούνταν μία κόρη της θεάς Δήμητρας και του θεού Ποσειδώνα.

Η Δέσποινα γεννήθηκε στο Λύκαιο όρος όταν η θεά Δήμητρα πέρασε από εκεί ψάχνοντας την κόρη της την Περσεφόνη. Κατά την αναζήτηση της θεάς την είδε ο Ποσειδώνας και την ερωτεύτηκε, αυτή για να τον αποφύγει μεταμορφώθηκε σε φοράδα, ο Ποσειδώνας όμως καταλαβαίνοντας το τέχνασμα της μεταμορφώθηκε και αυτός σε άλογο. Από την ένωση των δύο θεών γεννήθηκε μια κόρη που το όνομα της θεωρούνταν μυστικό, και για αυτό την αποκαλούσαν δέσποινα. Την Δέσποινα ανέθρεψε ο Τιτάνας Άνυτος.

Στην αρχαία Λυκόσουρα υπήρχε ναός της Δέσποινας και λατρευόταν σαν θεά. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία στο ναό υπήρχε σύμπλεγμα της Δήμητρας μαζί με την Δέσποινα έργο του Δαμοφώντος. Στο σύμπλεγμα η Δήμητρα με την Δέσποινα ήταν καθισμένες σε θρόνο δίπλα δίπλα , η Δήμητρα κρατούσε δάδα και η δε Δέσποινα σκήπτρο, δίπλα στον θρόνο της Δήμητρας στεκόταν η Άρτεμις φορώντας φερέτρα και κρατώντας δέρμα ελαφιού, δίπλα στην Δέσποινα στεκόταν ο Τιτάνας Άνυτος οπλισμένος.

Σήμερα στον αρχαιολογικό τόπο της αρχαίας Λυκοσούρας έχουν ανασκαφή και σώζονται τα θεμέλια του ναού, ενώ στο παρακείμενο μουσείο τμήμα του συμπλέγματος.

 Τα ονόματα των θεών στη Μυκηναϊκή Εποχή

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ   H AΝΑΜΕΝΟΜέΝΗ

heterophoton.blogspot.gr

Ένας σημαντικός αριθμός θεοτήτων μαρτυρείται στις μυκηναϊκές πινακίδες, συνήθως σε συμφραζόμενα αφιέρωσης θυσιών και αγαθών. Άλλες από αυτές τις θεότητες μας είναι γνωστές και από την 1η χιλιετία π.Χ., ενώ άλλες είναι ειδικά μυκηναϊκές. Παρακάτω ακολουθεί μια σύντομη επισκόπηση των στοιχείων. Με λατινικούς χαρακτήρες δίνεται η μυκηναϊκή προφορά.

         Υπάρχει πρώτα απ’ όλα μια αφιέρωση αγαθών «σε όλους του θεούς» (πάντες θεοί), μια έκφραση γνωστή και από την 1η χιλιετία. Ανάμεσα στους σημαντικότερους θεούς καταγράφονται ο Δίας (στη δοτική Diwei = κλασικό Διΐ),[i] η Ήρα,[ii] ο Ερμής (Hermahai = Ἑρμῇ),[iii] ο Άρης (Ares),[iv] ο Διόνυσος (Diwonusos)[v]. Υπάρχουν και θηλυκές θεότητες που αντιστοιχούν στις γνωστές αρσενικές: Arehia = Ἄρεια, Diwia= Δῖα,[vi] Posidaheia (Ποσιδάεια, θηλυκό αντίστοιχο του Ποσειδώνα). Άλλα θεωνύμια αντιστοιχούν σε τοπικές θεότητες ή ήρωες άγνωστες μετά την εποχή του Χαλκού: Dospota = Δεσπότης (κυριολεκτικά «ο κύριος του σπιτιού» < *Doms-pota, πβ. κλασικά δόμος + πόσις)[vii], Trisheros = Τρισήρως, ο τρεις φορές ήρωας ή πάρα πολύ ήρωας (πβ. τρισόλβιος = πάρα πολύ ευτυχισμένος), Drimios Diwos = Δρίμιος (γιος του) Διός.[viii] Η Iphemedeia μπορεί να αντιστοιχεί στο όνομα της Ιφιμέδειας, συζύγου του Αλωέως, αλλά δεν ξέρουμε αν ταυτίζονται στη μυκηναϊκή εποχή τα δύο πρόσωπα. Ορισμένες δοτικές όπως Hikkwoi (Ἵππῳ), Gwowei (Βοΐ), Gwowiai (Βοείᾳ), Kunei (Κυνί) μοιάζουν να αντιπροσωπεύουν θεότητες που το όνομά τους σχετίζεται με το άλογο, το βόδι και το σκύλο. Ίσως αργότερα συγχωνεύτηκαν με κύριες θεότητες και απέμειναν ως λατρευτικά επίθετα (λ.χ. ο Ποσειδών αποκαλούνταν ίππειος, η Ήρα βοῶπις). Βλ. επίσης τις μυκηναϊκές θεότητες Enuwalios και Paiawon, που αργότερα έγιναν επικλήσεις του Ποσειδώνα και του Απόλλωνα αντίστοιχα (Ενυάλιος, Παιήων, Παιών, Παιάν). Αμφισβητούμενες είναι οι συνδέσεις των γραφών ma-ka με το αισχύλειο Μᾶ Γᾶ (μητέρα γη) και Ko- wa με την Κόρη-Περσεφόνη. Άλλα ονόματα θεοτήτων δεν μαρτυρούνται άμεσα, αλλά εξάγονται εύκολα από ανθρωπωνύμια, ονόματα ναών ή εορτών: π.χ. Haphaistios (Ηφαίστιος < Ήφαιστος), Diwion (όνομα μηνός, ο Διών), Diwionde (Δίονδε, προς το Δῖον, όνομα ιερού αφιερωμένου στον Δία).[ix] Η θεοποίηση των ανέμων μαρτυρείται στον τίτλο της ιέρειάς τους «Ανέμων ιέρεια».

           

Ένα από τα συχνότερα μυκηναϊκά θεωνύμια είναι το «Πότνια» που πιθανώς αντιπροσωπεύει περισσότερες από μια γυναικείες θεότητες, κληρονόμους της Μεγάλης Μητέρας. Έτσι έχουμε την Potnia daburinthoyo (κυρά του λαβυρίνθου), Potnia Aswija (κυρά της Ασίας)[x], Sitopotnia (κυρά των σιτηρών, πβ. Σιτώ στην Σικελία κατά την κλασική εποχή), Potnia hikkweia (κυρά των ίππων). Η Kwerasia (Θηρασία) πρέπει να ισοδυναμεί με την Πότνια θηρών (κυρά των αγρίων ζώων), ενώ στην ίδια θρησκευτική σφαίρα πρέπει να ανήκει και η Thehia Mater (Θεία Μητέρα ή Μητέρα των θεών). Η Άρτεμις μαρτυρείται στη γενική Artemitos, η Αθηνά (ή ο πρόδρομός της) στην έκφραση Athanas potnia (κυρά της Αθήνας). Eleuthia (Ελεύθια) είναι η θεά της γέννας και αντιστοιχεί με τα μεταγενέστερα Ειλείθυια, Ελεύσια, Ελεύθια, Ελεύθυια. Μια θεότητα με το όνομα Ennesidahon μπορεί να αντιστοιχεί στα μεταγενέστερα ἐννοσίγαιος, ἐννοσίχθων (αυτός που ταράζει τη γη), λατρευτικά επίθετα του Ποσειδώνα. Μια ομάδα θεοτήτων ονομάζονται Δίψιοι (οι Διψασμένοι), ίσως νεκρικά πνεύματα. Τέλος να σημειωθούν και μια σειρά από ονόματα που δεν μπορούν να ερμηνευτούν εύκολα (δίνονται στην καθιερωμένη συλλαβική τους μεταγραφή): Pa-de,[xi] Pi-pi-tu-na (ίσως έχει το πρόσφυμα -υννα που απαντά στη Δίκτυννα), Ma-na-sa, Ma-ri-ne-us, Pa-sa-ja, Po-ro-de-qo-no, Si-ja-ma-to κ.ά.

[Κύρια Πηγή: J. L. Garcia-Ramon, “Mycenaean onomastics”, στο Y.Duhoux-A.M.Davies (eds.), A Companion to Linear B, vol. 2, Austin 2011, 213-252.]

---

[i] Από ρίζα Dyew - / Diw-  που δηλώνει τον ουρανό.

[ii] Το όνομα της θεάς μπορεί να συνδέεται με τη λέξη ὥρα, στη σημασία «άνοιξη».

[iii] Ίσως από το ἕρμα (προστασία, έρεισμα, υποστήριγμα), ὅρμος.

[iv] Ίσως από τη λέξη ἄρος = βλάβη.

[v] Το πρώτο συνθετικό πρέπει να κρύβει το όνομα του Δία.

[vi] Επιβιώνει στον παμφυλιακό τύπο ΔιFία.

[vii] Το πόσις στην κλασική εποχή δηλώνει τον νόμιμο σύζυγο, αλλά η αρχική του σημασία ήταν «κύριος, αφέντης». Πβ. τη λέξη Πότνια (κυρία, σεβαστή, αλλά και θεωνύμιο) και τη λέξη δέσποινα, το θηλυκό αντίστοιχο του δεσπότης. Ο μυκηναϊκός φωνηεντισμός του πρώτου συνθετικού είναι σε -ο-, ενώ στην κλασική Ελληνική σε -ε-. Άλλες φορές συνέβη το αντίθετο: π.χ. μυκ. wanakteros (αυτός που ανήκει στον άνακτα) στο οποίο μπορούμε να αντιπαραβάλουμε το κλασικό ανάκτορο. Το όνομα του Ποσειδώνα, Poseidahon, μπορεί να σχετίζεται με το πόσις και τη δωρική λέξη δᾶ που σημαίνει τη γη.

[viii] Ίσως από το δριμύς.

[ix] Στην Κρήτη υπάρχει αναφορά σε ένα ιερό Daidaleion που πρέπει να σχετίζεται με το όνομα του Δαίδαλου.

[x] Εδώ η λέξη Ασία πρέπει να υπονοεί τον Άσιο λειμώνα που αναφέρει ο Όμηρος, μια πεδιάδα της Λυδίας. Η λέξη απέκτησε τη σημασία «Μικρά Ασία» και «ήπειρος Ασία» αργότερα.

[xi] Στην Κρήτη. Υπάρχει ένας βασιλιάς της Εκρών των Φιλισταίων κατά τον 7ο αιώνα με το όνομα Pade, πατέρας του Ikasu (= Αχαιός για πολλούς ερευνητές). 

ΟΛΥΜΠΙΟΙ & ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΘΕΟΙ ΣΤΙΣ ΠΙΝΑΚΙΔΕΣ ΓΡΑΜΜΙΚΩΝ ΓΡΑΦΩΝ 

 ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΜΠΕΖΟΥΓΛΩΦ

  

 

ΖΗΝΩΝ  ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ